آقا کتاب داد

مؤلفی در قامت مترجم

پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز حضور آیت‌الله خامنه‌ای در مسئولیت‌های اجرایی باعث شد تا او نتواند دست به قلم شده و در قامت یک نویسنده یا مترجم ظاهر شود. اما با مرور فعالیت‌های پیش از انقلاب وی در حوزه نشر می‌توان از چند اثر مهم یاد کرد که همگی در دوران خود کتاب‌هایی تأثیرگذار و مورد توجه بوده‌اند.
کتاب صلح امام حسن(ع) نوشته امام سید عبدالحسین شرف‌الدین و ترجمه شده توسط سیدعلی خامنه‌ای یکی از معروف‌ترین کتاب‌هایی است که درباره این واقعه تاریخی در ایران منتشر شده است. این کتاب اواخر دهه ۴۰ شمسی چاپ شد و از آن موقع تاکنون یکی از منابع مهم تحلیل و تفسیر صلح امام حسن(ع) است.
«آینده در قلمرو اسلام، تألیف سید قطب»، «مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان، تألیف عبدالمنعم نمری نصری» و «ادعانامه علیه تمدن غرب، تألیف سید قطب» دیگر کتاب‌هایی هستند که توسط سیدعلی خامنه‌ای در سال‌های پیش از انقلاب ترجمه و منتشر شده است. نگاه تمدنی و پرداختن به موضوعات جهان اسلام چیزی است که در همه این کتاب‌ها وجود دارد و این امر با توجه به روزگاری که اصلاً حکومت اسلامی وجود خارجی نداشته است، جالب توجه می‌نماید.
البته حضور سیدعلی خامنه‌ای در این آثار در حد یک مترجم باقی نمانده و رنگ و بوی افکار و اندیشه‌های وی به خوبی نمایان است تا جایی که برای مثال روی جلد کتاب «مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان» که سال ۱۳۴۷ منتشر شده است، از وی با عنوان مؤلف و مترجم یاد شده است؛ چراکه آیت‌الله خامنه‌ای در هنگام ترجمه این کتاب، یادداشت‌ها و پژوهش‌هایی را برای بارورتر کردن این ترجمه در اختیار داشته‌اند و به لحاظ این که اگر این نکات در پاورقی ذکر می‌شدند، موجب از هم گسیختگی و عدم توازن متن و حاشیه کتاب می‌شد، آنها را در متن کتاب گنجانده‌اند.
نکته دیگر این که آیت‌الله خامنه‌ای بر این کتاب‌ها مقدمه‌هایی نوشته است که خود آنها حاوی نکات قابل تأمل و درخور توجه فراوانی است و نشان می‌دهد که مترجم تنها از سر زبان‌دانی دست به ترجمه نزده است بلکه خود در حوزه موضوع کتاب دارای اندیشه است. به هرحال روند تألیف و ترجمه این دست کتاب‌ها با بالاگرفتن مبارزات انقلاب اسلامی و بعد پیروزی آن و لاجرم مسئولیت پذیرفتن آیت‌الله خامنه‌ای در جمهوری اسلامی متوقف می‌شود.

کتاب‌هایی که از روی دست گفته‌ها نوشته شدند

سخنان آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای که حالا رهبر انقلاب اسلامی شده بود دستمایه انتشار کتاب‌های مختلفی شد. دامنه محتوای این کتاب‌ها به دوران رهبری ایشان محدود نشد و حتی گاهی سخنان زمان ریاست جمهوری‌اش را هم در بر می‌گرفت. ناشران مختلفی با گلچین و گزینش موضوعی سخنان رهبر معظم انقلاب اقدام به چاپ کتاب می‌کردند که در این میان از کارهای قابل تقدیر و زحمت کشیده شده تا کتاب‌های دم دستی که با پیاده کردن ناقص یک سخنرانی سامان داده شده بودند، دیده می‌شد.
اما تولد «انتشارات انقلاب اسلامی» و بعدتر انتشارات «صهبا» انتشار این کتاب‌ها را وارد مرحله جدیدی کرد. این دو انتشارات در جمع‌آوری، گزینش و انتشار سخنان رهبر معظم انقلاب دقت و وسواس زیادی به خرج داده و با ابتکارهای جالب خود کتاب‌هایی منتشر می‌ساختند که یک سر و گردن از آن کتاب‌هایی که اشاره شد بالاتر بودند.
برای مثال دو کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» و «دغدغه‌های فرهنگی» که اولی به حیات سیاسی ائمه شیعه می‌پردازد و دومی نگاه فرهنگی رهبر انقلاب را شرح می‌دهد با استقبال فوق‌العاده کتابخوان‌ها روبه‌رو شده و هم اکنون نیز جزو پرفروش‌هاست. ابتکار انتشارات صهبا در تألیف این کتاب‌ها در انتخاب قالب شرح مزجی برای محتوای این کتاب‌ها موجب این استقبال بود. در واقع این انتشارات برای پرداختن به نگاه فرهنگی آیت‌الله خامنه‌ای به انتشار یک یا چند سخنرانی فرهنگی ایشان اکتفا نکرد و زحمتی ستودنی برای کنار هم قرار دادن همه سخنان مرتبط با هم معظم له درباره فرهنگ متقبل شد که طبیعتاً این زحمت به چشم مخاطبان آمد و به دلشان نشست. از سویی دیگر انتشار کتاب‌هایی چون «روش تحلیل سیاسی» نشان از وقت‌شناسی و موقعیت‌سنجی مناسب این دو انتشارات داشت.

پا به پای رهبر

دسته دیگری از کتاب‌ها که با محوریت رهبر معظم انقلاب منتشر شدند، سفرنامه‌ها بودند. «داستان سیستان» اولین کتاب از این دسته بود که به قلم رضا امیرخانی و در حاشیه سفر سال ۱۳۸۱ رهبر به سیستان و بلوچستان نوشته شد. قلم‌ گیرای امیرخانی در کنار بکر بودن این قالب و محتوایی که روایت‌های رسمی از سفر استانی رهبری را کنار می‌زد موجب شد تا این کتاب هم رضا امیرخانی را در میان کتابخوان‌ها معروف کند و هم این قالب را در سال‌های بعد نیز سر زبان‌ها بیندازد. هرچند که دو کتابی که محمدرضا بایرامی در حاشیه سفر رهبر به استان‌های قزوین و زنجان نوشت اصلاً نتوانست موفقیت داستان سیستان را تکرار کند اما کتاب‌های «هزار و ۳۰۰ و سمنان» تا حدودی و رمان «حافظ هفت» بیشتر، توانستند دوباره روایتی خواندنی از سفر رهبر انقلاب به سمنان و فارس ارائه کنند. اما «قایق راندن به اقیانوس» که با موضوع سفر رهبری به یزد و در قالب رمان نوشته شد را می‌توان کم توفیق‌ترین کتاب در این مجموعه دانست.
آخرین کتابی که هم اکنون با محوریت سفر استانی رهبری نوشته شده است، «ماه‌بندان» نام دارد و درباره سفر رهبر معظم انقلاب به خراسان شمالی در مهرماه ۹۱ است و مورد استقبال نسبی قرار گرفته اما باید اذعان کرد که داستان سیستان هنوز که هنوز است نه تنها اولین، بلکه شاخص‌ترین کتاب در این حوزه است.

شرحی بر اسمی ماندنی

اگر بخواهیم درباره کتاب‌هایی که در قالب زندگینامه پیرامون رهبر معظم انقلاب نوشته شده است، بحث کنیم، مهمترین کتاب «شرح اسم» است. البته تا پیش از این کتاب که در سال ۱۳۹۱ منتشر شد پراکنده‌کاری‌هایی در حد انتشار گفت‌وگویی با رهبر انقلاب درباره خاطرات وی و… منتشر شده بود اما شرح اسم را باید یک تک ستاره در این عرصه دانست.
این کتاب به نویسندگی هدایت‌الله بهبودی و توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی و با محوریت زندگینامه رهبری از ابتدای تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی منتشر شد و برای اولین بار در بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت ۹۱ توزیع گردید. اما این توزیع تنها یک روز دوام آورد و پس از آن به حالت تعلیق درآمد. اصلاحات کوچکی در کتاب صورت گرفت و توزیع آن ادامه یافت. این اصلاحات خلاف آنچه ضد انقلاب سعی داشت القا کند، بیشتر درباره بخش‌هایی از کتاب بود که برخی اجداد رهبر انقلاب را به اشتباه ذکر کرده یا حاوی جملاتی در تمجید معظم له بود.
ناشر کتاب چاپ شرح اسم را باتوجه به چند مورد دشوار دانسته بود: از کمبود منابع گرفته، تا امساک برخی مراکز دست‌اندرکار و پریشانی و پراکندگی اسناد موجود درباره صاحب ترجمه. ناشر متذکر شده بود: اینها موجب گردید که با مرارت فراوان هر برگی از جایی گردآوری شود و شد. اخلاق حرفه‌ای ایجاب می‌کرد که موقعیت کنونی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر این کار سایه نیفکند و این پژوهش با دیگر تحقیق‌های علمی، در روش، جملات، عبارات و تعبیرات همسان باشد. بر این باور هستیم که در این امر موفق بوده‌ایم.
اگر چه ایرادات محتوایی جدی‌ای بر این کتاب وارد است با این حال شرح اسم که به تبار و تولد و کودکی و… تا فعالیت‌های رهبر انقلاب تا پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد تنها منبع جامع، مستند و معتبر برای شناخت بخش مهمی از زندگی ایشان است و این اتفاق خوبی نیست. این که درباره فعالیت‌های یکی از تأثیرگذارترین فعالان سیاسی و دینی در مبارزات اسلامی مردم ایران تنها یک کتاب قابل توجه منتشر شده باشد، نشان از مظلومیت تاریخی آن چهره دارد. شاید بتوان با برخی تدابیر راه را برای خلق آثاری چون شرح اسم آسان و از مظلومیت این شخصیت برجسته کم کرد.